Wat wordt herdacht
Herdenken is geen neutrale handeling. Het is een keuze over wat we onthouden, wat we vergeten, en welke verhalen we een plek geven in ons collectieve geheugen.
Niet iedereen stond twee minuten stil. En sommigen juist langer. Herdenken onthult niet alleen wie we zijn, maar ook wie of wat we onbewust buiten beeld laten.
Opening – Het moment van stilte
Niet iedereen stond twee minuten stil. En sommigen juist langer. De nationale Dodenherdenking en Bevrijdingsdag roepen elk jaar opnieuw vragen op over wie herdacht wordt – en wie niet. Over wie zich vertegenwoordigd voelt in het collectieve ritueel, en wie zich ongemerkt verliest in de schaduw van de stilte.
Herdenken is meer dan een ceremonie. Het is een moment waarop het verleden, het heden en de toekomst elkaar raken. Maar wat we in dat moment wél benoemen en wat we laten liggen, zegt misschien nog meer dan de woorden die klinken.
Kerninzicht – De selectiviteit van herinnering
Herinnering is nooit volledig. Ze is selectief, gekleurd en gelaagd. In gemeenschappen, families, organisaties en samenlevingen bestaan altijd twee soorten verhalen:
1. De uitgesproken verhalen – die officieel verteld worden, in speeches, boeken, verslagen.
2. De onderstroomverhalen – die slechts fluisteren in stiltes, gebaren of vermijdende blikken.
Soms is het verleden te pijnlijk, te ingewikkeld of te beladen om in woorden te vangen. Dan kiest een groep – bewust of onbewust – voor stilzwijgen. Maar dat stilzwijgen wist het verleden niet uit; het nestelt zich in gedrag, cultuur en onderlinge relaties.
Ook in organisaties zie je dit terug. Een fusie die op papier succesvol was, maar waar mensen jaren later nog over fluisteren. Een conflict dat formeel is opgelost, maar waar de energie nog steeds op slot zit. Een collega die plots verdween – zonder dat iemand ooit hardop zei waarom.
Herdenken, in welke vorm dan ook, biedt de mogelijkheid om deze stiltes te doorbreken. Niet om het verleden te herschrijven, maar om het een erkende plek te geven.
De functie van rituelen
Rituelen hebben een bijzondere kracht. Ze markeren overgangen, maken verlies zichtbaar, en geven vorm aan datgene waar woorden tekortschieten. In hun beste vorm verbinden ze het persoonlijke en het collectieve.
Een goed vormgegeven ritueel: - Creëert veiligheid om te voelen wat er te voelen valt. - Geeft erkenning aan wat belangrijk is geweest, ook als het pijn deed. - Maakt verbinding tussen mensen, voorbij de inhoud en de verschillen.
Het vraagt moed van leiders om zulke momenten te faciliteren – juist wanneer het ongemakkelijk is of oude pijn oproept. Maar het alternatief is vaak slechter: een organisatie of gemeenschap die emotioneel verstart, terwijl ze uiterlijk gewoon doorgaat.
Verdieping – Een gesloten deur
Een CEO van een familiebedrijf vertelde ooit over een ruimte in het kantoorpand die altijd dicht bleef. Het was het kantoor van zijn vader, de oprichter van het bedrijf. Na diens plotselinge overlijden was de kamer intact gelaten. Niemand gebruikte hem, maar niemand sprak erover.
Tijdens een intern gesprek over de geschiedenis van het bedrijf kwam dit ter sprake. De CEO zei zacht: “Het voelt als een mausoleum. Alsof we zijn dood nooit echt verwerkt hebben.”
Dat gesprek werd een keerpunt. Het team besloot een moment van herdenking te organiseren – niet alleen voor de oprichter, maar ook voor andere verliezen die in de loop der jaren waren geleden: vertrokken collega’s, misgelopen kansen, projecten die nooit tot bloei kwamen. Er werden verhalen gedeeld, foto’s bekeken, en er werd gezwegen waar woorden niet pasten.
Na die dag ging de deur voor het eerst echt open. Het kantoor werd opnieuw ingericht, niet om te vergeten, maar om verder te kunnen. De energie in het bedrijf veranderde merkbaar. Er was meer openheid, meer bereidheid om ook lastige onderwerpen te bespreken.
Herdenken in organisaties – Waarom het ertoe doet
In organisaties gaat het vaak over toekomst, strategie en groei. Maar zonder erkenning van het verleden wordt de weg vooruit zwaarder. Ongemerkte verliezen blijven als een schaduw over het heden hangen.
Voorbeelden van wat herdacht kan worden:
- Verlies van mensen: door overlijden, vertrek of ontslag.
- Verlies van idealen: projecten die ooit symbool stonden voor de ziel van de organisatie, maar die zijn gestrand.
- Verlies van veiligheid: periodes van conflict, onzekerheid of crisis.
Door deze momenten een plek te geven, erken je niet alleen de pijn, maar ook de waarde van wat er geweest is. Dat maakt het mogelijk om met meer energie en verbondenheid verder te gaan.
De risico’s van niet-herdenken
Wanneer er geen ruimte is voor herdenken:
- Verstarren relaties en blijven oude conflicten onderhuids doorspelen.
- Gaat vertrouwen verloren omdat mensen voelen dat hun ervaringen geen plek krijgen.
- Neemt de betrokkenheid af: wie zich niet gezien voelt in het verhaal, zal zich minder inzetten voor de toekomst ervan.
Niet-herdenken is vaak geen bewuste keuze, maar een gevolg van haast, ongemak of de illusie dat “het verleden voorbij is”. Maar het verleden laat zich niet wegmanagen. Het zoekt uitwegen – soms subtiel, soms ontwrichtend.
Een uitnodiging tot bewust leiderschap
Herdenken vraagt om vertraging. Om het toelaten van emoties die misschien niet passen in de agenda van de dag. Om het besef dat leiderschap niet alleen gaat over richting geven, maar ook over bedding bieden.
Dat kan klein beginnen:
- Een moment van stilte in een vergadering voor iemand die het team verlaat.
- Een gezamenlijke terugblik op een afgerond project, inclusief wat niet gelukt is.
- Een jaarlijkse viering van wat het team heeft doorstaan, niet alleen van wat het heeft bereikt.
Zo wordt herdenken geen formele plicht, maar een levend onderdeel van de cultuur.
Afsluiting – De vraag achter de stilte
Herdenken is meer dan stilstaan bij wat er is gebeurd. Het is een keuze om te luisteren naar wat onderhuids leeft – ook in jouw organisatie of gemeenschap.
Wat wordt er bij jullie herdacht – expliciet of stilzwijgend?
En durven jullie dat samen onder ogen te zien?
Geschreven door: Rene de Baaij
